Tsjaikovski is een van de populairste componisten uit de negentiende eeuw. Iedereen kent de prachtige melodieën uit zijn balletten en symfonieën, die ook veelvuldig zijn gebruikt in films en reclames. In de meeslepende historische roman Kolja van Arthur Japin staat Tsjaikovski’s turbulente leven centraal, maar zijn muziek speelt natuurlijk ook een belangrijke rol.
Voor wie nog nooit iets heeft gelezen over het leven en werk van deze grote, Russische componist zal het wellicht een verrassing zijn dat Japins hoofdpersonage Kolja geen verzinsel is van de auteur; deze bijzondere jongen heeft écht bestaan. Nikolaj Konradi, meestal Kolja genoemd, is acht jaar oud, doof, en zonder woorden, als de broers Modest en Pjotr Iljitsj Tsjaikovski zich over hem ontfermen. Vele jaren reizen ze met de jongen door Europa en bevrijden hem uit zijn isolement. Aanvankelijk kunnen ze niet met hem communiceren, maar mede dankzij de hulp van Modest, die door de ouders van Kolja wordt ingehuurd als opvoeder, leert de jongen praten en liplezen. Over het moeizame leerproces (volgens de omstreden maar succesvolle methode van het Franse echtpaar Hugentobler) heeft Modest dagboeken bijgehouden, die als basis dienen voor de roman van Arthur Japin.
De auteur wisselt de avonturen van de broers Tsjaikovski en de jonge Kolja af met een tweede verhaallijn rond de omstreden dood van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski in 1893. Deze hoofdstukken lezen als een detective, met de volwassen Kolja als onderzoeker. Want, is de onderzoeksvraag, is de componist werkelijk aan cholera overleden? Ook deze twijfel over de doodsoorzaak van Tsjaikovski berust op historische feiten. “In deze roman heb ik geprobeerd, uitgaande van de nu bekende voorvallen en gegevens, de aanloop naar Tsjaikovski’s dood te reconstrueren zoals die mij het meest aannemelijk lijkt”, zo verklaart Arthur Japin in zijn nawoord. Voor Japins hoofdpersonage Kolja is het een uitdagende levensles. Terwijl Sint-Petersburg gonst van de geruchten, rijst bij hem de vraag of hij de Tsjaikovski’s, die hem leerden spreken, niet beter dient door nu te zwijgen.
“In deze roman heb ik geprobeerd, uitgaande van de nu bekende voorvallen en gegevens, de aanloop naar Tsjaikovski’s dood te reconstrueren zoals die mij het meest aannemelijk lijkt”
Voor lezers die niet speciaal van whodunit-verhalen houden maar wél van Tsjaikovski’s muziek, is deze roman beslist een aanrader. Sowieso inspireert het verhaal dikwijls tot het beluisteren van zijn composities, want Modest noemt in zijn aantekeningen regelmatig werken van zijn broer. Soms als korte mededeling, om te vertellen dat Pjotr weer een opera, symfonie of kamermuziekwerk heeft voltooid, soms ook iets uitgebreider, bijvoorbeeld als de broers samenwerken aan het libretto van het ballet Onegin. Op sommige plekken beschrijft Modest de frustratie van zijn broer na onsuccesvolle premières, zoals de “mislukking van zijn Zwanenmeer in Moskou, waarvan hij zo’n verwachting had”, waarna Pjotr op doktersadvies naar de waterbaden van Vichy reist tegen de zenuwen; een reis die hij combineert met een bezoek aan Modest en Kolja, die in diezelfde periode in Lyon verblijven voor het strenge onderwijs van het echtpaar Hugentobler. We spreken dan over het jaar 1878, hetzelfde jaar waarin Tsjaikovski ook zijn Derde strijkkwartet voltooide, het werk dat Amsterdam Sinfonietta deze maand uitvoert in een versie voor strijkorkest.
Sowieso inspireert het verhaal dikwijls tot het beluisteren van zijn composities, want Modest noemt in zijn aantekeningen regelmatig werken van zijn broer.
Misschien wel het meest ontroerend zijn de passages waarin Kolja leert om van muziek te houden, zoals het fragment waarin Modest zijn broer op een avond aantreft in een verlaten balzaal van een hotel in Avignon, al improviserend op het beroemde kinderliedje over de legendarische brug van deze stad. Kolja ligt onder het klavier, om zo de resonans van het instrument te voelen. “Hard en zacht ervaart hij, maar ook intensiteit, hij herkent verschillen in emotie. Ik zweer het je! Zodra ik daarin varieer…” legt Pjotr uit. En op het moment dat zijn broer gaat variëren met emoties, ziet Modest het met eigen ogen: “Kolja wiegde mee wanneer het spel hem wilde meeslepen, verstarde waar het strakker werd.” Nog indrukwekkender is de uitvoerige beschrijving van Kolja’s eerste kennismaking met een symfonieorkest, waar Kolja aan moet terugdenken op de dag van de begrafenis van Tjsaikovski. Pjotr liet de jongen tijdens de repetitie door het orkest lopen, om te zien of hij iets kon voelen van de muziek, en of dat misschien ook verschilde per instrument. “Speels probeerden de muzikanten, die er plezier in kregen, mij voor de trilling van hun instrument te winnen. Violen ervoer ik beter pizzicato dan gestreken, ontdekten we, het getokkel op de snaren gaf een tinteling tussen mijn schouderbladen; hoorns kietelden mijn middenrif, een beetje zoals lachen, en de tuba leek mij in mijn maag te porren.”
“Dan waait het het gevaar over en sterft weg zoals een storm gaat liggen en blijf ik achter in een lenteregen van laatste, losse, rondspattende noten.”
Terwijl de broers Tsjaikovski zich aan het begin van hun avontuur met Kolja nog afvroegen hoe ze een dove jongen ooit zouden kunnen leren communiceren, hebben ze hem uiteindelijk ook geleerd om muziek te kunnen waarderen. Of zoals Kolja het zelf verwoordt in de roman: “Het vervlechten en vermengen van de trilling van instrumenten kan me verrukken. Ik merk momenten van extase, jubelend, maar ook eenzaamheid, wanneer een sectie wegsterft, verlies. Het slot raakt mij het machtigst. Vaak is er dan één vervaarlijk deel waarin alles minutenlang lijkt aan te zwellen: de grond rilt, alsof ik op een pier in zee sta met blote voeten op basalten golfbrekers. Dan waait het het gevaar over en sterft weg zoals een storm gaat liggen en blijf ik achter in een lenteregen van laatste, losse, rondspattende noten.”
Noortje Zanen
